ΟΝΟΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΩΝ και ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗ ΜΕΛΙΒΟΙΑ
ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΕΛΙΒΟΙΩΤΩΝ
ΠΡΩΙ - ΠΡΩΙ ΉΡΘΕ, ΕΚΕΙ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΟΥ, Ο ΑΓΑΠΗΤΟΣ ΜΟΥ ΦΙΛΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥΛΗΣ ΚΑΙ ΜΟΥ ΕΙΠΕ:
ΠΑΡΕ, ΝΙΚΟ, ΑΥΤΑ ΤΑ ΧΑΡΤΑΚΙΑ ΠΟΥ ΕΓΡΑΨΑ ΨΕΣ , ΟΛΗ ΝΥΧΤΑ ΣΧΕΔΟΝ, ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΟΝΟΜΑΤΑ ΠΟΥ ΥΠΉΡΞΑΝ ΚΑΙ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΜΑΣ, ΚΑΠΟΥ ΘΑ ΧΡΕΙΑΣΤΟΎΝ
Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΜΕ ΤΗ ΣΥΖΥΓΟ ΤΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ 2012
ΑΓΑΠΟΥΝΕ ΤΗ ΜΕΛΙΒΟΙΑ ΑΥΤΟΙ ΠΟΥ ΣΥΜΠΛΗΡΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΣΤΩ ΚΑΙ ΜΕ ΚΆΤΙ ΤΟ ΑΣΗΜΑΝΤΟ, ΛΕΝΕ ΛΟΓΙΑ ΕΠΑΙΝΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΠΑΘΟΥΝ ΝΑ ΔΙΟΡΘΩΣΟΥΝ, ΌΣΟ ΜΠΟΡΟΥΝ, ΤΑ "ΣΤΡΑΒΑ" ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΑΣ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΛΑΧΙΣΤΑ.
ΑΛΕΞΙΑ, ΑΛΕΞΙΟΣ, ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ, ΑΝΔΡΟΝΙΚΗ, ΑΝΤΙΓΟΝΗ, ΑΡΙΣΤΕΑ, ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ, ΑΡΤΕΜΙΣ, ΑΧΙΛΛΕΑΣ, ΑΣΠΑΣΙΑ, ΑΦΡΟΔΙΤΗ, ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, ΕΛΛΑΔΑ, ΕΛΕΝΗ, ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ, ΕΡΑΣΜΙΑ, ΕΡΜΙΟΝΗ, ΕΥΡΥΔΙΚΗ, ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, ΕΥΡΥΚΛΕΙΑ, ΕΦΡΟΣΥΝΗ, ΕΥΤΕΡΠΗ , ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ, ΙΠΠΟΝΙΚΗ, ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ, ΚΑΛΛΙΟΠΗ, ΚΑΡΜΕΝ, ΚΙΜΩΝ. ΚΛΕΑΝΘΗΣ, ΚΛΕΟΝΙΚΗ, ΚΡΙΤΩ, ΛΕΩΝΙΔΑΣ, ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ, ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ, ΞΕΝΟΦΩΝ, ΟΔΥΣΣΕΑΣ, ΠΕΡΣΕΦΟΝΗ, ΠΟΛΥΞΕΝΗ, ΠΟΛΥΤΙΜΗ, ΠΗΝΕΛΟΠΗ, ΣΩΚΡΑΤΗΣ, ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ, ΦΙΛΙΠΠΟΣ, ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ
......................................................................................
......................................................................................
Ν. Τ. Όλα τα πιο πάνω μου τα έφερε ο Απόστολος και τα τοποθέτησα, και ο Φιλόλογος Οδυσσέας Τσιντζιράκος έκανε μια εργασία πάνω στα παλιά ονόματα των Μελιβοιωτών.
.....................................................................................................
Η ονοματολογία της Αθανάτης (30-01-2013)
.....................................................................................................
Η ονοματολογία της Αθανάτης (30-01-2013)
Πάει τώρα αρκετός καιρός,
αφότου άρχισε να με προβληματίζει έντονα το γεγονός ότι τόσο στο χωριό μας, τη
Μελίβοια ή Αθανάτη, όσο και στην ευρύτερη περιοχή του Δήμου Αγιάς, κάνουν συχνή
την παρουσία τους πάμπολλα αρχαιοελληνικά ονόματα αντρών και γυναικών. Και,
βεβαίως, δεν αναφέρομαι σε κείνα που με την επίδραση του Χριστιανισμού μέσα
στους αιώνες ντύθηκαν το περίβλημα της ορθοδοξίας και πέρασαν στο χώρο της
εκκλησιαστικής μας παράδοσης βρίσκοντας θέση μέσα στο εορτολόγιο, όπως για
παράδειγμα τα ονόματα Δημήτριος, Θεόδωρος, Νικόλαος, Αγλαΐα, Δήμητρα, Θεοδώρα
κ.λ.π., αλλά σε κείνα τα καθαρόαιμα, τα ακραιφνή Ελληνικά, τα οποία καμιά
θρησκευτική επίδραση δε μπόρεσε μέχρι σήμερα να τα επηρεάσει και να τα
μεταλλάξει. Για παράδειγμα τα ονόματα Δημοσθένης, Κίμων, Οδυσσεύς, Σωκράτης,
Ευρύκλεια, Αντιγόνη, Ανδρομάχη, Αθηνά, Καλλιόπη, Ναυσικά, Μελπομένη, κ.λ.π.
Και κοντά στα αρχαιοελληνικά
δε θα πρέπει να παραγνωρίσουμε το ότι υπάρχει πληθώρα ακόμα ονομάτων, αντρικών
και γυναικείων, που χρωστούν την προέλευσή τους είτε στη λαϊκή μας παράδοση
είτε στην επιθυμία γονιών και αναδόχων να ακουστούν τα ονόματα Βασιλιάδων ή
ακόμα και ξακουστών προσώπων της Ιστορίας, της Ελληνικής εν γένει όπως θα δούμε
στη συνέχεια. Θα πρέπει επιπλέον να σημειωθεί ότι αραιά και που κάνουν την
εμφάνισή τους ονόματα Λατινικής προέλευσης, γνήσια και εξελληνισμένα. Ωστόσο δε
γίνεται ν’ αποφύγουμε την επισήμανση ότι στην περιοχή μας απουσιάζουν πέρα για
πέρα ονόματα Οθωμανικής προέλευσης και ότι ο κύριος όγκος της ονοματολογίας μας
είναι αυτός που κυριαρχεί σε ολόκληρη την Ελληνική επικράτεια.
Θεωρώ σκόπιμο στο σημείο
αυτό, μια και αναφέρθηκα στους Οθωμανούς, να προχωρήσω λίγο παραπέρα. Στο χωριό
μας, όσο και να ψάξει κανείς, δε θα βρει Τούρκικο τοπωνύμιο. Και πραγματικά το
γεγονός αυτό δημιουργεί ξεχωριστή αίσθηση, τη στιγμή που σ’ όλη την υπόλοιπη
περιοχή του Δήμου εύκολα συναντάει κάποιος και Τούρκικα τοπωνύμια και ονομασίες
χωριών ακόμα. Λ.χ. Σελίτσανη, Νιβόλιανη, Δέσιανη και τόσα άλλα. Στην Αθανάτη
όμως και μέσα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το ελληνικό στοιχείο κυρι9άρχησε
πέρα για πέρα κι αυτό γίνεται ολοφάνερο όχι μονάχα απ’ την απουσία των
τοπωνυμίων Τούρκικης προέλευσης, αλλά κι απ’ την ονομασία του χωριού που δεν
άλλαξε, παρά το γεγονός ότι στο άκουσμα και μόνο της ονομασίας συνειρμικά
ερχόταν στο νου η παγερή αίσθηση του θανάτου.
Χωρίον θανάτου ήταν το
αρχικό του όνομα. Θάνατος το άκουσαν και το διατήρησαν και οι Τούρκοι. Μη
μπορώντας όμως να προφέρουν το αρχικό δασύ σύμφωνο “Θ” το πρόφεραν και το
έγραφαν Σάνατος (Sanatos
το βρήκα γραμμένο σε Τούρκικο Χάρτη). Κι εφόσον οι ντόπιοι το μετέτρεψαν σε
θηλυκού γένους Θανάτ(η), ακολούθησε και η Τουρκική ονομασία Σανάτ(η), πράγμα
βέβαια που διατηρήθηκε κι όταν οι Χριστιανοί κάτοικοι του χωριού το έκαμαν
Αθανάτ(η). Προσοχή όμως: Το αρχικό “Α” δεν είναι στερητικό. Δε δηλώνει δηλαδή
την αθανασία, όπως θα το έλεγε πρόχειρα κανείς. Το “Α” αυτό είναι επιτατικό,
που έχει τη σημασία του αρχαιοελληνικού επιρρήματος ἂγαν = πολύ. Άρα το Α επιτείνει την
έννοια θάνατος. Ωστόσο κανένας δε μπορεί ν’ αποκλείσει τη σκέψη ότι ίσως το
βαθύτερο κίνητρο της μετονομασίας σε Αθανάτη ήταν η βούληση εξορκισμού του
θανάτου. Κι απ’ τις αρχές του 20ου αιώνα αναφέρεται ως Αθάνατον. Σε
έγγραφα και επιστολές στην αρχή του εικοστού αιώνα διαβάζεις: Ἀθάνατον,
Ἁγυιᾶς,
Λαρίσης…
Αλλά κι απ’ τα επώνυμα του
χωριού μας, κι απ’ αυτά που διατηρούνται κι απ’ αυτά που χάθηκαν, οθωμανική
οσμή, απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, αφήνουν μονάχα τρία. Το Χαρατσής
(Χαρατζής), το Κουτσούκης και το Καραμάνης. Κι απ’ όσο μπορώ να εικάσω τούρκικο
απόηχο αφήνει μόνο το τοπωνύμιο Κουτσουπιά, δεδομένου ότι στα κατάστιχα των
απογραφών του 1506 και 1570 η περιοχή ονομάζεται Κιουτσούκ Σανάτ(η) = Μικρός
Θάνατος. Οπότε είναι πολύ πιθανό απ’ το Κιουτσούκ να διαμορφώθηκε η ονομασία
του οικισμού εξελληνισμένα σε Κιουτσουκιά, Κουτσουπιά. Να δόθηκε δηλαδή μια
ονομασία θηλυκού γένους, εφόσον θηλυκού γένους ήταν οι ονομασίες σχεδόν όλων
των χωριών της ευρύτερης περιοχής, χωρίς βεβαίως να παύουν να υπάρχουν και οι
παρεκκλίσεις. Άλλωστε το Κιουτσούκ Σανάτ(η) ήταν το θυγατρικό χωριό του Θανάτου
και δημιουργήθηκε προφανώς λόγω της απότομης αύξησης του πληθυσμού του
κεντρικού χωριού, Θανάτη, λίγα χρόνια μετά την άλωση της Πόλης στα 1453,
δεδομένου ότι στην απογραφή του 1570 το χωριό αυτό απαριθμούσε 180 νοικοκυριά
και κοντά 900 κατοίκους. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι σε προηγούμενη απογραφή
του 1454/55 το ίδιο χωριό απαριθμεί μόλις 29 νοικοκυριά και περίπου 150
κατοίκους.
Στην παρούσα γραφή
περιοριζόμαστε στα ελάχιστα αυτά ιστορικά στοιχεία, εφόσον το θέμα μας είναι η
ονοματολογία του χωριού κι όχι η ιστορική του πορεία μέσα στους αιώνες. Ωστόσο,
απ’ την παράδοσή μας, απ’ τις λίγες γραπτές πηγές που έχουν απομείνει, απ’ τα
δείγματα των απογραφικών και φορολογικών καταλόγων της Τουρκοκρατίας που
βγαίνουν στην επιφάνεια (χαρακτηριστική είναι η τελευταία έρευνα του
Αρχιμανδρίτη κ. Νεκταρίου Δρόσου), καθώς επίσης κι απ’ την εθιμική μεταβίβαση
των ονομάτων, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι κάτοικοι της Θανάτης στη
συντριπτική τους πλειοψηφία έδειχναν την προτίμησή τους στα ελληνικά ονόματα ή σε εξελληνισμένα Χριστιανικά δοσμένα μάλιστα συχνά και στην απλή Νεοελληνική.
Βρίσκουμε δηλαδή γραμμένο
και Νικόλαος, αλλά και Νικόλας
και Ιωάννης, αλλά και Γιάννης.
και Θεόδωρος, αλλά και Θόδωρος.
και Εμμανουήλ, αλλά και Μανώ(ό)λης…
Και κοντά σ’ αυτά δε
λείπουν ούτε τα Ομηρικά ούτε τα διάφορα ανένταχτα ξενόφερτα, κάτι δηλαδή που
από παράδοση επικρατεί μέχρι τις μέρες μας. Αξίζει επιπρόσθετα να σημειωθεί ότι
στο χωριό μας καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ήρθαν κι εγκαταστάθηκαν
άνθρωποι από διάφορες περιοχές της Ελλάδας κουβαλώντας ο καθένας τους τις δικές
του συνήθειες, τις δικές του παραδόσεις, τα δικά του ήθη μαζί με τ’ όνομά του.
Αυτά όμως θα τα γνωστοποιήσουμε με λεπτομέρειες, μόλις δέσουμε σε σώμα τη
σχετική έρευνα, που ήδη έχουμε ξεκινήσει εδώ και αρκετό καιρό. Προς το παρόν ας
αρκεστούμε σ’ αυτά τα ολίγα…
Το θεωρώ λοιπόν σκόπιμο να
επιχειρήσουμε μια καταγραφή-κατάταξη των ονομάτων σύμφωνα βέβαια με την
προέλευσή τους.
Ι. Ονόματα αντρών
Α. Προχριστιανικά Ελληνικά
1.
Αλέξανδρος 13.
Λεωνίδας
2.
Αριστείδης 14.
Μιλτιάδης
3.
Αχιλλεύς 15.
Νικόλαος (Νικόλεως)
4.
Δημήτριος 16.
Ξενοφών
5.
Δημοσθένης 17.
Οδυσσεύς
6. Επαμεινώνδας 18. Σωκράτης
6. Επαμεινώνδας 18. Σωκράτης
7.
Ευριπίδης 19.
Τηλέμαχος
8.
Θεμιστοκλής 20.
Τιμολέων
9.
Θεόδωρος 21.
Φίλιππος
10.
Θεόφιλος 22.
Αγαμέμνων
11.
Κίμων 23.
Έκτωρ
12.
Κλεάνθης 24.
Πάρις
25.
Σοφοκλής
Σημειώσεις: 1. Από τα παραπάνω τα 21 πρώτα είναι
διάσπαρτα στην ευρύτερη περιοχή του πρώην δήμου Μελιβοίας, κυρίως όμως στην
Αθανάτη, ενώ τα 22, 23, 24, 25 εντοπίζονται στην παρακείμενη κωμόπολη της
Αγιάς.
2. Απ’ τα ονόματα αυτά
εντάχθηκαν στην εκκλησιαστική μας παράδοση τα εξής:
1. Αλέξανδρος
2. Αχιλλεύς
3. Δημήτριος
4. Θεόδωρος
5. Θεόφιλος
6. Νικόλαος
7. Φίλιππος,
ενώ τα υπόλοιπα 18 δε βρήκαν θέση μέσα
στο Χριστιανικό εορτολόγιο, και η διάδοσή τους είναι συγκριτικά περιορισμένη ως
προς τον αριθμό.
Β. Χριστιανικά Ελληνικά
1.
Άγγελος 14.
Θωμάς
2.
Αθανάσιος 15.
Κυριάκος
3.
Αλέξιος 16.
Παναγιώτης
4.
Αναστάσιος 17.
Παντελής
5.
Ανδρέας 18.
Πέτρος
6.
Απόστολος 19.
Σπυρίδων
7.
Βάϊος 20.
Σταύρος
8.
Βασίλειος 21.
Στέφανος
9.
Γεώργιος 22.
Στυλιανός
10.
Γρηγόριος 23.
Σωτήριος
11.
Ευάγγελος 24.
Φώτιος
12.
Ευθύμιος 25.
Χαράλαμπος
13.
Νεκτάριος 26.
Χρή(ί)στος
27.
Θεολόγος
Σημειώσεις: 1. Όλα αυτά τα ονόματα με τον έναν ή
τον άλλο τρόπο εντάχτηκαν μέσα στο ορθόδοξο εορτολόγιο.
2. Το Βάϊος δεν πρέπει να συγχέεται με το θηλυκό Βάγια = η
υπηρέτρια. Θα μπορούσα το όνομα Βάϊος να το εντάξω στα προχριστιανικά, δεδομένου ότι απαντάται στην Οδύσσεια ως ο Κυβερνήτης του πλίου του Οδυσσέα. Επειδή όμως ταυτίζεται με την Κυριακή των Βαίων αποφεύγω να τολμήσω τέτοια ένταξη.
Γ. Εξελληνισμένα ξενόφερτα
1.
Αντώνιος (Λατινικό)
2.
Εμμανουήλ (Εβραϊκό)
3.
Ηλίας (Εβραϊκό)
4.
Ιωάννης (Εβραϊκό)
5.
Κωνσταντίνος (Λατινικό)
6.
Μαγαλιός (Λατινικό ;)
7.
Μάριος (Εβραϊκό από το
Μαρία)
8.
Μοσχοβάκης (Μόσχοβος Ρωσικής προέλευσης):
9.
Μάρκος (Λατινικό)
10.
Δανιήλ (Εβραϊκό)
11.
Κορνήλιος (Λατινικό)
12.
Μιχαήλ (Εβραϊκό)
13.
Όθων (Γερμανικό –
Βαυαρικό)
14.
Παύλος (Λατινικό)
Σημειώσεις: 1. Τα Μαγαλιός, Μάριος, Κορνήλιος,
Μοσχοβάκης και Όθων στην περιοχή μας εμφανίζονται μοναδικά.
2. Για το Όθων, που το
φέρει ο συντοπίτης μας Όθων Μπουζούκης, μπορώ με επιφύλαξη να εικάσω ότι τού το
έδωσε ο πατέρας του, ο αείμνηστος μπαρμπαΜήτσιος, λόγω της έφεσής του στα
Βασιλικά ονόματα. Δε νομίζω να είναι τυχαίο που και οι δύο μεγαλύτεροι αδερφοί
του Όθωνα φέρουν τα ονόματα Κωνσταντίνος και Γεώργιος! Επίσης το ίδιο όνομα το
έφερε κατά κόσμον (Όθων Κορδίλας) ο μακαριστός Λάζαρος Αθωνιάτης, που γεννήθηκε
περίπου το 1880 και πήγε να μονάσει στον Άθω με το πλαστό πιστοποιητικό, στο
οποίο φερόταν ως Κωνσταντίνος Κορδελάς. Αυτά για την Ιστορία.
3. Το Μαγαλιός είναι
επίσης μοναδικό. Το φέρει ο ηλικιωμένος σήμερα Μαγαλιός Μπάτσικας. Σ’ άλλες
περιοχές το συναντάμε ως επώνυμο. Αυτό με κάνει να πιστεύω πως δεν είναι
παραλλαγή του Μιχαήλ (= Μιχαλιός – Μαγαλιός), όπως υποστηρίζουν κάποιοι, αλλά
μάλλον προέρχεται είτε απ’ τη λέξη μεγαλείο (σε κάποια ιστορική αναφορά
γράφεται Μεγαλιός), λέξη που προέρχεται απ’ το επίθετο μέγας ή μεγάλος, είτε (για μένα είναι το πιο
πιθανό) από το λατινικό επίθετο magnus =
μέγας), απ’ το οποίο προέρχεται και το Λατινογενές όνομα Μάξιμος, παίρνοντας
μια πιο εξελληνισμένη μορφή.
4. Το Μοσχοβάκης, που το
συναντούμε στο Μοσχοβάκη Γκουντάρα, ναι μεν έχει Ρωσική οσμή, αλλά ας μην
αποκλείουμε και την περίπτωση να δόθηκε με το σκεπτικό ότι το όνομα αυτό
αποπνέει μόσχον, δηλ. μοσχοβολιά!
5. Το Κορνήλιος, το φέρει
ο συντοπίτης μας Κορνήλιος Τρικαλιώτης είναι καθαρά λαϊκό Λατινικό παρατσούκλι.
Cornelius
= ο κερατάς! Είμαι
βέβαιος πως αν ο κάτοχός του το γνώριζε, θα το άλλαζε ασυζητητί.
6. Το Μάριος, από το
Μαρία, είναι επίσης μοναδικό στο χωριό μας. Το φέρει ο Μάριος Κορδίλας προς
τιμή της γιαγιάς του Μαρίας.
Δ. Παραδοσιακά λαϊκά
1.
Αργύριος (Αργύρης)
2.
Γραμμένος
3.
Δήμος
4.
Ευστάθιος (Στάθης)
5.
Ρίζος
6.
Στέργιος (Αστέριος)
7.
Ζήσης
Σημειώσεις: 1. Το Αστέριος πρωτοσυναντάται
προχριστιανικά στη Θεσσαλία (περίπου 4ος αι. π.Χ.), για να καταλήξει
σήμερα Στέργιος. Πολλοί το μπερδεύουν με το Στέλιος, το οποίο όμως παράγεται
απ’ το Στυλιανός. Άρα δε σχετίζονται μεταξύ τους.
2. Σε παλιότερες εποχές ακουγόταν και τα
ονόματα Λάμπρος (από το Λαμπρή) και Αναγνώστης (από το γεγονός ότι ο κάτοχός
του συνήθιζε να “αναγιγνώσκει” εκκλησιαστικά αναγνώσματα). Και τα δύο ονόματα
εξαφανίζονται απ’ τις αρχές του 20ου αιώνα. Το δεύτερο όμως απόμεινε
ως υποκοριστικό επώνυμο Αναγνωστούλης. Και απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω το
Αναγνώστης ως δεύτερο όνομα δίπλα στο βαφτιστικό τους το έφεραν δυο απ’ τους
προύχοντες του χωριού. Ο Ιωάννης (Αναγνώστης) Κορδίλας και ο Δημήτριος –
Αναγνώστης Γάλλος. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του δεύτερου, που ενώ οι
πάντες τον προσφωνούσαν με το Αναγνώστης και παρόλο που απ’ τα παιδιά του έλαχε
να δει αρκετά εγγόνια αρσενικά, εντούτοις κανένα απ’ τα εγγόνια του δεν πήρε το
όνομά του. Ούτε το Δημήτριος, ούτε το Αναγνώστης. Το γιατί δεν το ξέρω. Πάντως
η περίπτωσή του κάνει ιδιαίτερη αίσθηση, εφόσον δεν ήταν ένας άνθρωπος της
σειράς, αλλά στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν ο άνθρωπος που κρατούσε
στα χέρια του τις τύχες του χωριού.
3. Τα Αργύρης, Γραμμένος
και Ζήσης τα συναντούμε στο χωριό μας και ως βαφτιστικά και ως επώνυμα είναι
πλέον φανερό ότι δόθηκαν από επιθυμία ή συνήθεια, όπως από συνήθεια προέκυψαν
και τα Ρίζος, Δήμος (όχι Δημοσθένης) και Στάθης.
ΙΙ.
Ονόματα γυναικών
Α.
Προχριστιανικά Ελληνικά
1.
Αγλαΐα 18.
Ευρυδίκη
2.
Αθηνά 19.
Ευρύκλεια
3.
Αλεξάνδρα 20.
Ευτέρπη
4.
Ανδρομάχη 21.
Ευφροσύνη
5.
Ανδρονίκη 22.
Θεοδώρα
6.
Αντιγόνη 23.
Ιππονίκη
7.
Άρτεμις 24.
Καλλιόπη
8.
Ασπασία 25.
Καλλιρόη
9.
Δήμητρα 26.
Κριτώ από το Κρίτων
10.
Ελένη 27.
Μελπομένη
11.
Έλλη 28.
Ναυσικά
12.
Ερασμία 29.
Ουρανία
13.
Ερμιόνη 30.
Περσεφόνη
14.
Ευδοκία 31.
Πηνελόπη
15.
Ευδοξία 32.
Πολυξένη
16.
Ευθαλία 33.
Πολυτίμη
17.
Ευπραξία 34.
Φιλιππίτσα
35.
Χαρίκλεια
Σημειώσεις: 1.
Από τα ονόματα αυτά εντάχτηκαν στην εκκλησιαστική μας παράδοση τα εξής:
1.
Αγλαΐα
2.
Αλεξάνδρα
3.
Δήμητρα
4. Ελένη
5. Ευδοκία
6. Ευδοξία
7. Θεοδώρα
8. Ουρανία
9. Φιλιππίτσα
2. Ορισμένα άλλα κατάφεραν
οι γυναίκες και τα “τρύπωσαν” μέσα στο αντρικό εορτολόγιο με την προφανή
διάθεση να εορτάζει τ’ όνομά τους! Καλώς ή κακώς αυτό πλέον έχει καθιερωθεί.
Για παράδειγμα: Τα Ανδρομάχη, και Ανδρονίκη βρήκαν στέγη στη γιορτή του Αγίου
Ανδρέα. Το Ουρανία κόλλησε στη γιορτή των Φώτων, ενώ το Χαρίκλεια “έδεσε” με τη
γιορτή του Αγίου Χαραλάμπους! Αφήνω δε το ότι μερικές ακόμα ψάχνονται να
στεγαστούν εορταστικά, όπου τ’ όνομά τους ταιριάζει κατά το δοκούν, ενώ άλλες
βρήκαν την εύκολη λύση με την εορτή των Αγίων Πάντων! Γυναίκες είν’ αυτές! Και
να πεις και να μην πεις, δίκιο δε βρίσκεις!
3. Δε συμπεριλαμβάνουμε το
Νικολέτα στα Προχριστιανικά Ελληνικά, τόσο γιατί δεν εμφανίζεται στην
προΧριστού εποχή (άλλωστε και το αντρικό εμφανίζεται με την Αττικόκλιτη μορφή
Νικόλεως κι όχι Νικόλαος), όσο και γιατί στα νεότερα χρόνια μάλλον μπερδεύεται
με το όνομα Νίκη.
4. Γενικότερα, με τα
γυναικεία ονόματα συμβαίνει μια ακαταστασία ανάμεσα στην προφορική έκφρασή τους
και τη γραφή. Δηλαδή ενδέχεται αλλοιώς να προέφερε το όνομα ο/η ανάδοχος κατά
το μυστήριο της Βάφτισης, αλλοιώς να το είπε ο παπάς, αλλοιώς να το έγραψε ο
γραμματέας της Κοινότητας, κι αλλοιώς να το έλεγαν οι γονείς του κοριτσιού.
Π.χ. - Ανθή, Ανθούλα, Ανθιμία, Ανθημούλα!
-
Παναγιώτα, Πανάγιω…
- Κωνσταντίνα, Κωνσταντινιά…
- Χρυσή, Χρύσα, Χρυσάνθη, Χρυσούλα…
- Ανδριάνα, Αδριάνα, Αδριανή, Ανδρεάνα…
- Βάϊα,
Βάγια… κ.λ.π.
Εδώ είναι που κολλάει η
παροιμία “Τρέχα γύρευε…”. Δεν είναι άλλωστε λίγες οι φορές που αυτού του είδους
οι ακαταστασίες δημιούργησαν σε ορισμένες γυναίκες φοβερά προβλήματα
ταυτοπροσωπίας. Κι αυτή η σύγχυση, δυστυχώς, μπορεί να γίνει σε όλες τις κατηγορίες
των γυναικείων ονομάτων κι όχι μόνο στα Προχριστιανικά.
Β.
Χριστιανικά Ελληνικά
1.
Αγαθή
2.
Αγγελική
3.
Αγνή – Αγνίτσα
4.
Αθανασία
5.
Αικατερίνη (και Κατερίνα)
6.
Αναστασία
7.
Ανδριάνα (Ανδρεάνα)
8. Ανθη(ι)μούλα <
Άνθιμος
9. Άννα
10. Βάϊα (Βάγια) – Βαΐτσα
< Βάϊος
11. Βαρβάρα
12. Βασιλική (Βασιλεία)
13. Γεωργία
14. Γλυκερία
15. Δέσποινα
16. Δήμητρα
17. Ειρήνη
18. Ελευθερία
19. Ευθυμία
20. Ευαγγελία – Ευαγγελή
21. Θεονίτσα
22. Θεοπούλα
23. Θωμαΐς (Θωμαή)
24. Μαριάνθη
25. Νίκη – Νικολέτα <
Νικόλαος
26. Παναγιώτα – Πανάγιω
27. Παρασκευή
28. Πασχαλιά
29. Σοφία
30. Σταυρούλα
31. Στεφανούλα (Στεφανία)
32. Στυλιανή
33. Σωτηρία
34. Φανή, Φανούλα
35. Φωτεινή
36. Χριστίνα
(Χρι(υ)στούλα)
37. Αλεξία
Σημειώσεις: 1.
Όλα τα παραπάνω, ανεξάρτητα απ’ την όποια διαφοροποίηση ή γραφή του το καθένα,
είναι ενταγμένα στο ορθόδοξο εορτολόγιο.
2. Το όνομα Βαΐα ή Βαΐτσα είναι κανονικά το θηλυκό του
Βάϊος, όνομα καθαρά Χριστιανικό, σχετιζόμενο με την πανηγυρική εορτή των Βαΐων.
Ενώ το Βάγια λογικά είναι διαφορετικό. Βάγια σημαίνει υπηρέτρια και είναι
αρκετά διαδεδομένο στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας. Στην κοινή αντίληψη
όμως το Βάγια ταυτίστηκε με το Βαΐα λόγω της ακουστικής ταύτισης των δύο
λέξεων. Επομένως, αν θελήσουμε ν’ αντιπαραβάλλουμε το αρσενικό, αυτό δε μπορεί
να είναι το Βάϊος, αλλά το Βάγιας, που υπάρχει ως επώνυμο σε κάποιες θεσσαλικές
περιοχές.
Γ.
Ξενόφερτα εξελληνισμένα και μη
1.
Αμαλία (Βαυαρικό)
2.
Αντωνία (Λατινικό)
3.
Βικτωρία (Λατινικό)
4.
Βιργινία (Λατινικό)
5. Γαλάτει(ι)α (Λατινικό)
6. Ελισσάβετ (Εβραϊκό)
7. Ιωάννα (Εβραϊκό)
8. Κάρμεν (Λατινικό)
9. Κωνσταντίνα (Λατινικό)
10. Λουκρητία (Λατινικό)
11. Μαγδαληνή (Εβραϊκό)
12. Μαρία (Εβραϊκό)
13. Μαρίνα (Λατινικό)
14. Όλγα (Ρώσικης προέλευσης)
15. Ρεβέκα (Εβραϊκό)
16. Ρόζα (Λατινικό)
17. Φεβρωνία (Λατινικό)
18. Φρειδερίκη (Βαυαρικό)
19. Ραφαέλα (Ραφαηλία από το Ραφαήλ - Εβραϊκό)
Σημειώσεις: 1.
Τα πιο πολλά απ’ τα παραπάνω ονόματα είναι μοναδικά. Αλλά και η διάδοση των
υπόλοιπων είναι σχετικά πολύ μικρή. Αν εξαιρέσει κανείς τα Αντωνία, Ιωάννα,
Μαρία και Κωνσταντίνα, που πλέον ρίζωσαν για τα καλά μέσα στη Χριστιανική
παράδοση, όλα τ’ άλλα φαίνονται παρείσακτα και εμφανίστηκαν σχεδόν τα τελευταία
χρόνια κυρίως σε γυναίκες που ήρθαν νύφες στο χωριό μας.
2. Εύκολα γίνεται
αντιληπτό ότι τα ονόματα Αμαλία, Όλγα και Φρειδερίκη παραπέμπουν σε ονομασίες
Βασιλισσών και φυσικά δόθηκαν με τα κίνητρα που δόθηκαν. Αν και το Όλγα, που
εμφανίζει μεγαλύτερη συχνότητα συγκριτικά με τ’ άλλα δυο, παραπέμπει μάλλον
στην εθιμική μεταβίβαση (γιαγιά – εγγονή).
3. Με τα εξελληνισμένα
πλέον όπως: Αντωνία, Ελισσάβετ, Ιωάννα, Κωνσταντίνα, Μαγδαληνή, Μαρία, Ρεβέκα,
Ραφαέλα, και Φεβρωνία δε χρειάζεται να προσθέσουμε τίποτ’ άλλο. Ασφαλώς το
Ραφαέλα απ’ την κατάληξη και μόνο προδίδει μια κάποια Λατινογενή οσμή, αν και
είναι κατά βάση όνομα Εβραϊκό! Ενώ το Γαλάτεια είναι παραδοσιακό Ρωμαϊκό!
4. Με τα Βαυαρικής
προέλευσης Αμαλία και Φρειδερίκη δε χρειάζεται ν’ ασχοληθώ για ευνόητους
λόγους, αν και τα ονόματα δε μας φταίνε σε τίποτα. Άλλα μας φταίνε…
5. Θ’ ασχοληθώ όμως με τα
υπόλοιπα Λατινογενή για τα οποία η έκπληξή μου ήταν ευχάριστη. Αυτό μπορεί
κανείς εύκολα να το καταλάβει, εφόσον γνωρίζει σχετικά με την ονοματολογία των
Λατίνων, ειδικά των γυναικών. Οι Ρωμαίοι προτιμούσαν για τις γυναίκες ονόματα
που παρέπεμπαν είτε σε σπάνια προτερήματα, είτε σε αισχρά λαϊκά προσωνύμια. Για
του λόγου το αληθές έχουμε:
α. Ονόματα που δηλώνουν προτερήματα.
- Victoria (Βικτωρία) = η Νίκη. Εξελληνισμένα το
όνομα φανερώνει τη γυναίκα της Νίκης γενικά.
- Virginia (Βιργινία) = η Παρθένος γυνή. Από το
προσηγορικό Λατινικό Virgo-inis = η Παρθένος, προσωνύμιο της Παναγίας
στην καθολική εκκλησία. Άρα το “δικό” μας Βιργινία είναι αντίστοιχο προς τα
Μαρία, Παναγιώτα, Δέσποινα!
- Carmen (Κάρμεν) = ποίημα, ποίηση. Μ’ αυτό το
όνομα οι Λατίνοι παλιά, και οι Ισπανοί κυρίως σήμερα, θέλουν να προσδώσουν στη
γυναίκα την έννοια της ποιητικής μούσας. (Το όνομα αυτό εμφανίζεται στο χωριό
μας μία και μόνη φορά και το φέρει η ηλικιωμένη ήδη Κάρμεν Δαλδά-Γκουντάρα. Της
το έδωσε ο ανάδοχός της, δασοφύλακας στο χωριό στα τέλη της δεκαετίας του ’30,
Παναγιώτης Γιαννακόπουλος, προς τιμή της χαμένης του ανεψιάς Carmen, που έχασε τη ζωή της στα 25 της
μόλις χρόνια. Την πληροφορία μού την έδωσε η ίδια η Κάρμεν Γκουντάρα).
- Lucretia (Λουκρητία, Λουκριτία) = Φωτεινή,
Λαμπρή, γυναίκα του Φωτός. Ο συνειρμός είναι πλέον σαφέστατος. Lux-cis = το φως.
- Marina (Μαρίνα) = η θαλασσινή, η γυναίκα της
θάλασσας, η γοργόνα, η νεράϊδα. Από το προσηγορικό ουσιαστικό της Λατινικής mare-is = η θάλασσα, το πέλαγος. Και εδώ ο
συνειρμός είναι σαφής. Κακώς το όνομα ταυτίζεται με το Μαρία.
- Rosa (Ρόζα) = η γυναίκα των ρόδων, η
τριανταφυλλιά, η γυναίκα τριαντάφυλλο. Από το ουσιαστικό rosa-ae = το ρόδον, το τριαντάφυλλο.
Και θα πρέπει ανάλογα με
τα παραπάνω ν’ αναφέρω και τα εξής: Silvia (Σίλβια)
= η γυναίκα του δάσους, Stella
(Στέλλα – διαφορετικό απ’
το Στυλιανή) = αστέρι, Valeria,
Valedina
(Βαλέρια, Βαλεντίνα) = η
γεμάτη σφρίγος γυναίκα, η υγιέστατη, η νταρντανογύναικα, η γυναίκα με τα όλα
της. Ornella
(Ορνέλλα) = Η κομψότατη, η γυναίκα με λεπτό γούστο, η κοκέτα, Laura (Λάουρα) = η γυναίκα της δάφνης,
αντίστοιχο προς το δικό μας Βαΐα κ.α.
Περιορίζομαι μόνο σ’ αυτά,
έτσι για να γίνει κατανοητό, γιατί ένιωσα ευχάριστη έκπληξη με τα λίγα Λατινικά
ονόματα των γυναικών του χωριού μας. Ευτυχώς που εμφανίζονται μόνον αυτά.
Φανταστείτε να συναντούσα ονόματα απ’ την άλλη όχθη!
β. Ονόματα προερχόμενα από αισχρά
λαϊκά προσωνύμια
Ας δοθεί και εδώ ένα μικρό
δείγμα προς ενημέρωση και συμμόρφωση ορισμένων νεαρών φιλόδοξων μανάδων που
δείχνονται επιρρεπείς στην ξενομανία, παρασυρμένες από το “εύηχον” του
ονόματος!
- Caecilia (Καικιλία, Σαισίλια) = Η αόματη!
Προέρχεται από το επίθετο Caecus
= ο ξερός, ο στεγνός, ο άνθρωπος χωρίς μάτια, ο γκαβός.
- Claudia (Κλαούντια, Κλαυδία – θηλυκό του Clauidius) = η κουλή, η κουλοχέρα! Από το ρήμα claudere = κλείνω, αποκλείω, κάμνω κάποιον ή
κάτι κουλό.
- Cornelia (Κορνηλία – θηλυκό του Cornelius) = Η Κερατωμένη! (άρα και Κορνήλιος =
ο κερατάς!). Προέρχεται απ’ το ουσιαστικό cornu - us = το κέρατο, που και στη Λατινική
Ιστορία είχε τη δική μας αισχρή σημασία. Πιθανόν και να το δανειστήκαμε.
- Ursula (Ούρσουλα) = Η αρκουδίτσα! Προέρχεται
από το ουσιαστικό Ursus-us = η αρκούδα με την προσθήκη της
υποκοριστικής κατάληξης –ulus
–ula –ulum (Ursus+ula). (Στη ντοπιολαλιά μας επιβιώνει η
λέξη ως Ουρσούζα. Ποια γυναίκα χαρακτηρίζουμε ως τέτοια, είναι τοις πάσι
γνωστό! Και είναι άλλο η γρουσούζα, άλλο η Ουρσούζα. (Λεπτομέρειες μπορεί
κανείς να διαβάσει στο Melivoia blogspot,
στη σελίδα τη σχετική με τη γλώσσα της Αθανάτης).
- Porcia (Πόρκια) = Η γουρούνα! Νομίζω η
μετάφραση και μόνο της λέξης τα λέει όλα. Άρα περιττεύουν τα σχόλια.
Δε χρειάζεται να επεκταθώ
περισσότερο. Το λέω ξανά: Ας τα προσέξουν οι νεαρές γυναίκες που θαμπώνονται
εύκολα απ’ την ξενομανία, κι ας προσέξουν πάλι οι ίδιες και κάποια άλλα
Εβραϊκής προέλευσης γυναικεία ονόματα, που έφτασαν στη χώρα μας με Ευρωπαϊκό
διαβατήριο: Ντανιέλα, Ραφαέλα, Ελίζαμπετ, Γκαμπριέλα (Γκάμπυ!) κ.ο.κ. Καλά
είναι τα χαϊδευτικά, νεαρές μου κυρίες, αλλά ας γνωρίζουμε πρώτα τη σημασία
τους κι ας μην απεμπολούμε το ελληνικό άρωμα που αποπνέουν τα ονόματα
Ανδρομάχη, Ευρύκλεια, Αλεξάνδρα, Ανδρονίκη, Ιππονίκη, Αντιγόνη, Ναυσικά… Μόνο
τυχαίο δε μπορεί να είναι το ότι στην Αθανάτη είναι εντονότατη η διάδοση και η
συνέχιση τέτοιων ονομάτων. Και ο νοών νοείτω! Και κοντά σ’ αυτά ακουγόταν και
τόσα άλλα που για διάφορους λόγους έχουν πια σταματήσει να αναγράφονται στο
Δημοτολόγιο: Αριστέα, Αφροδίτη (Αφρούδω), Ιφιγένεια, Κλεονίκη, Ολυμπία κ.α.
Δ.
Παραδοσιακά λαϊκά
1.
Αγορίτσα
2.
Ανθή (Ανθούλα, Ανθέμω)
3. Αργυρή
4. Ασήμω – Ασημίνα
5. Ελευθερία
6. Ελλάδα
7. Ελπίδα
8. Εξαρχούλα
9. Ευανθία
10. Ευγενία
11. Ευτυχία
12. Ζωή (Ζωγούλα, Ζωΐτσα)
13. Μαργαρίτα
14. Σμαράγδα-Σμαραγδή
(Σμαράγδω)
15. Σταματία
16. Στεριανώ (Στεργιανώ)
17. Τριανταφυλλιά
18. Χάϊδω
19. Χιονία (Χιόνω)
20. Χρύσα (Χρυσή,
Χρυσούλα, Χρυσάνθη).
Και μέσα σ’ αυτά οφείλουμε
να συμπεριλάβουμε και τα εξής ακατάταχτα, παρά το γεγονός ότι είναι σπανιότατη
η διάδοσή τους στο χωριό μας και μάλλον τείνουν προς την εξάλειψη.
1. Αλίκη
2. Παντουλία
3. Πιπίτσα
Γενική
αποτίμηση
Τόσο στα αντρικά, όσο και
στα γυναικεία ονόματα πρέπει να κάνουμε κάποιες επισημάνσεις που, θέλω να
πιστεύω, είναι σοβαρές.
1η. Απέφυγα να
στηριχτώ στους εκλογικούς καταλόγους των τελευταίων εκλογών καθώς και στους
απογραφικούς καταλόγους του 2011 με το σκεπτικό ότι η πληθυσμιακή σύσταση μέσα
στους καταλόγους αυτούς είναι αλλοιωμένη. Θέλω απλά να πω τούτο. Στους
εκλογικούς ενδέχεται να υπάρχουν ακόμα ονόματα πεθαμένων που δεν έχουν
διαγραφεί ή να προστέθηκαν καινούργια από ψηφοφόρους που έχουν μεταδημοτεύσει
στην Αθανάτη, αλλά και να αφαιρέθηκαν ονόματα Μελιβοιωτών που πήραν τα
δικαιώματά τους απ’ το χωριό και τα μετέφεραν σε άλλους δήμους της επικράτειας.
Κάτι αντίστοιχο δυνατό να συμβαίνει και με τους απογραφικούς καταλόγους. Έτσι,
είναι ενδεχόμενο κάποια απ’ τα προαναφερθέντα ονόματα να έχουν διαγραφεί πλέον
απ’ το χωριό μας ή και να εμφανίστηκαν άλλα, διαφορετικά απ’ όσα έχουν
καταγραφεί. Βεβαίως ένα τέτοιο ενδεχόμενο επηρεάζει μονάχα τα μοναδικά ή τα
σπάνια διαδεδομένα ονόματα. Αντίθετα τα ονόματα Γιάννης, Γιώργος, Βασίλης,
Νίκος, Μαρία, Χαρίκλεια, Ανδρομάχη, Βασιλική, Χρυσή κ.α. με τη συχνότητα
αναφοράς που έχουν, μάλλον πρώτα θα χαθεί το χωριό κι ύστερα αυτά! Έτσι για να
κάμω ένα απλό σχήμα λόγου! Και ακριβώς γι’ αυτό περιορίστηκα μόνο στη βοήθεια
που μου προσέφερε η σχετική εισήγηση του Κώστα Σπανού, απ’ το Θεσσαλικό
Ημερολόγιο.
2η. Είναι
πραγματικά εκπληκτικό το γεγονός ότι στην Αθανάτη είναι τόσο εκτενής η διάδοση
ιστορικών ονομάτων και μεταξύ των αντρών και, κυρίως, μεταξύ των γυναικών,
πράγμα που πιστεύω πως αποτελεί μια σπάνια, αν όχι μοναδική, περίπτωση, όχι μόνο μέσα στο θεσσαλικό χώρο, αλλά και σ’ ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Κάτι
τέτοιο μόνο τυχαίο δε μπορεί να είναι. Και ασφαλώς τις αιτίες του δεν τις οφείλει
μονάχα στην εθιμική παράδοση∙ πιο πολύ τις οφείλει στην Ιστορική συνέχεια και
συνέπεια μέσα στην κυκλική κίνηση του Ιστορικού μας γίγνεσθαι. Δύσκολα, πολύ
δύσκολα μπορεί κανείς να συναντήσει σε τόσο μικρό χώρο, σε τόσο περιορισμένο
πληθυσμό, σε μιαν άκρη του χάρτη τέτοιο εύρος και τόση συχνότητα Ομηρικών
ονομάτων, αντρικών και γυναικείων. Είναι κάτι που μαρτυρεί με απτό τρόπο την
ιστορική πορεία της ξακουστής Ομηρικής πόλης του Φιλοκτήτη, που δυστυχώς ακόμα
ψάχνουμε την τοποθεσία της, ενώ μπορεί και να βρίσκεται θαμμένη κάτω ακριβώς
απ’ τα πόδια μας! Το λόγο πλέον ως προς αυτό τον έχει αποκλειστικά η
αρχαιολογική και η ιστορική ετυμηγορία. Εμείς περιμένουμε…
Και μπορεί η Μελίβοια να
κείτεται μέχρι σήμερα στην αφάνεια. Όμως δε γίνεται να μη συνδέσω με την ύπαρξή
της δύο στοιχεία, που αποτελούν για μας ιστορικό της κληροδότημα. Το ένα
αναφέρθηκε ήδη. Είναι τα ονόματα. Και τα ονόματα αυτά δε μπορεί να εμφανίστηκαν
άξαφνα κάπου εκεί στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν, ύστερα απ’ τον
επαναστατικό άνεμο, που έπνεαν οι προκηρύξεις του Ρήγα, οι διάφοροι συνοικισμοί
της γύρω περιοχής (Παλιοχώρι, Γκορτζιά, Άλλη χώρα και άλλοι μικρότεροι ίσως)
συναποτέλεσαν με τη μετεγκατάστασή τους το σημερινό χωριό. Τα ονόματα είναι
βέβαιο ότι προϋπήρχαν και έφτασαν ως εμάς απ’ τους παππούδες στα εγγόνια κ.ο.κ.
Πραγματικά, εκεί προς τα
τέλη του 18ου αιώνα έγινε μέσω της παιδείας μια φοβερή στροφή προς
την κλασσική αρχαιότητα και παρατηρήθηκε ένας αξιοπρόσεχτος ζήλος των υπόδουλων
Ελλήνων, προυχόντων και παρακατιανών, όχι μόνο να δείχνουν έφεση στα γράμματα,
αλλά να προτιμούν για τα παιδιά τους και τα καράβια τους (όσοι βέβαια είχαν τη
δυνατότητα να διαθέτουν) αρχαιοελληνικά πλέον ονόματα κι όχι Χριστιανικά, όπως
ίσχυε μέχρι τότε μέσα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Χαρακτηριστική ως προς αυτή
την τάση είναι μια επισήμανση του Πασά των Ιωαννίνων Αλή Τεπελενλή. Η παμπόνηρη
εκείνη αλεπού είχε οσμιστεί τον ορμητικό αγέρα της επανάστασης, παρακολουθούσε
από κοντά τις κινήσεις των υπόδουλων κι έφτασε κάποια στιγμή να πει: “Μπρε,
εσείς οι Γκραικοί κάτι το σημαντικό ετοιμάζετε! Δε λέτε πια τα παιδιά σας
Γιάννης, Γιώργης, Δημήτρης. Τα λέτε Αριστείδης, Μιλτιάδης, Οδυσσεύς… Κάτι πάτε
να σκαρώσετε μ’ αυτό…”.
Στη δική μας όμως
περίπτωση δεν πιστεύω να έγινε τέτοια στροφή, απλά γιατί δε χρειάστηκε. Μπορεί
η Μελίβοια σαν όνομα να έλλειψε ουσιαστικά απ’ το χάρτη της Ελλαδικής
επικράτειας αμέσως μετά τη μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ., όταν ο Ρωμαίος
στρατηγός Γ. Οκτάβιος κατέλαβε και κατέστρεψε ολοκληρωτικά την πόλη. Ωστόσο τα
υπολείμματα του πληθυσμού, που διασκορπίστηκαν ολόγυρα και δημιούργησαν
διάφορους οικισμούς, είτε στα παράλια, είτε σε φυσικά οχυρωμένες περιοχές της
Όσσας, αποτέλεσαν συνέχεια της ονομαστής πόλης και άντεξαν αιώνες τις διάφορες
επιδρομές των αλλόφυλων, Ευρωπαίων και Οθωμανών, ακμάζοντας και στη
Ρωμαιοκρατία και στη Βυζαντινή περίοδο και στην Τουρκοκρατία. Αδιάψευστοι
μάρτυρες παραμένουν τα διάσπαρτα αρχαιολογικά ευρήματα με τα οποία είναι γεμάτη
η ανατολική πλευρά της Όσσας μέχρι και τα παράλια. Άρα: η Μελίβοια χάθηκε ως
όνομα μιας πόλης Κράτους, δε χάθηκε όμως ούτε η συνέχεια ούτε η Ελληνικότητά
της μέσα στο χρόνο.
Και εδώ είναι που πρέπει
ν’ αναφερθούμε στο δεύτερο κληροδότημα. Κι αυτό είναι η ίδια η γλώσσα μας, η
ντοπιολαλιά μας, που παραμένει ολοζώντανη “πάππου προς πάππου”. Που σημαίνει
ότι τα ξένα στοιχεία που εμφυτεύτηκαν μέσα στο χώρο μας απ’ τις διάφορες
βαρβαρικές επιδρομές δεν κατάφεραν ν’ αλλοιώσουν ούτε τη σύσταση του πληθυσμού,
ούτε τον τρόπο παραγωγής και διαβίωσης, ούτε τα έθιμα και τις παραδόσεις, ούτε
προφανώς και τη γλώσσα, μαζί βέβαια με την ονοματολογία. Μπορεί μέσα στο
λεξιλόγιό μας να συναντήσει κανείς Τούρκικες, Λατινογενείς ή Σλάβικες λέξεις.
Ουδέν μεμπτόν. Είναι μόνον αυτές που υιοθετήθηκαν σ’ ολόκληρη την ελληνική
επικράτεια. Ο κορμός όμως της τοπικής διαλέκτου, οι λέξεις και οι φράσεις που
τις υπαγορεύει η ανάγκη της καθημερινότητας, όχι μόνο έμειναν αλώβητες, αλλά
κατά κάποιο τρόπο επιβλήθηκαν και πάνω στους κατά καιρούς κατακτητές. Τρανή
απόδειξη η ονομασία του χωριού. Εξάλλου λέξεις αρχαιότατες όπως: Λισγκάρι, θημωνιά,
γαλιάγρια, δικούλη, αξαργού, ταπιτηώρη, κουσιό, αδοκάνη, κ.λ.π., κ.λ.π.
φανερώνουν και την προέλευση και τη συνέχεια του πληθυσμού που τις χρησιμοποιεί
(Στο Melivoia blogspot…
μπορεί κανείς να δει τον απέραντο πλούτο της Μελιβοιώτικης διαλέκτου). Και μια
μικρή λεπτομέρεια με πολλή σημασία: Μέχρι λίγες δεκαετίες πριν, όταν ακόμα
εξακολουθούσε το άλογο ν’ αποτελεί μεταφορικό μέσο και αγροτικό εργαλείο, οι
κάτοικοι της Αθανάτης προτιμούσαν να δώσουν κατ’ ευφημισμό στο αρσενικό τους
άλογο την ονομασία “Μπάλιος”. Αν αυτό σε κάποιους δε λέει τίποτα, ας προσέξουν
το εξής: Στην Ιλιάδα το άλογο του Αχιλλέα λέγεται Βαλιός. Με δεδομένη την
αρχαία προφορά του “Β” = “μπ”, εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι η λ έξη αυτή
απόμεινε στο χωριό μας απ’ την εποχή ακόμα του Ομήρου. Άλλωστε – το έχω πει
τόσες φορές – απ’ τον Όμηρο δε μας χωρίζουν παρά 89 με 90 περίπου παππούδες
μόνο! Και με δεδομένο ότι οι συνθήκες παραγωγής και διαβίωσης στην ελληνική
ύπαιθρο παρέμειναν απαράλλαχτες ως τη δεκαετία του ’60-’70, με αφετηρία βέβαια την
Ομηρική εποχή, γιατί να μην παραμείνουν αναλλοίωτες και οι λέξεις; Γιατί, κατ’
επέκταση, να μη διατηρηθούν και ορισμένα ονόματα; Η λογική της ιστορίας δεν το
αποκλείει αυτό. Και η παράδοσή μας έφτασε μέχρις εδώ, γιατί κινούνταν μέσα στο
χρόνο πάνω στη σχέση παππού-εγγονού, σχέση άρρηκτη επί τρεις κοντά χιλιετίες,
όσο ο θεσμός της οικογένειας εξακολουθούσε να έχει την πατροπαράδοτη μορφή του,
προτού περιοριστεί στη σύγχρονη συρρικνούμενη πυρηνική μορφή. Έτσι απλά…
3η. Μια
σύγκριση ανάμεσα στα ονόματα αντρών και γυναικών μας καταδείχνει ότι ανάμεσα
στους άντρες επικρατέστερα είναι τα Χριστιανικά και μάλιστα με εμφανή διαφορά
στη συχνότητα διάδοσης απέναντι στα Ιστορικά. Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει με
τα ονόματα των γυναικών. Δηλαδή τη συχνότητα αναφοράς ανάμεσα στα: Ιωάννης,
Γεώργιος, Βασίλειος, Δημήτριος, Νικόλαος, Αντώνιος, Κων/νος, στην άλλη πλευρά
την παρατηρούμε, κάτω βέβαια απ’ τα Μαρία και Αικατερίνη, επίσης Χριστιανικά,
στα: Ελένη, Ανδρομάχη, Χαρίκλεια, Ευρύκλεια, Αλεξάνδρα, Πολυξένη κ.λ.π. Όπως όμως
κι αν έχει η κατάσταση, το βέβαιο είναι η συντριπτική αναφορά ονομάτων
αρχαιοελληνικών και μάλιστα με συνέχεια επίμονη και αδιάλειπτη. Ενδέχεται
κάποιος να προβάλλει την ένσταση ότι στα βυζαντινά χρόνια δεν έχουμε πηγές, που
να μαρτυρούν μια τέτοια συνέχεια. Θα δεχόμουν την ένσταση ευχαρίστως, αν μού
έφερνε μαζί και τις αποδείξεις του για τη μη ύπαρξη αρχαιοελληνικών ονομάτων
στον τόπο μας. Με εικασίες και υποθέσεις συμπεράσματα δεν εξάγονται. Το μόνο
που έχω ν’ απαντήσω είναι πως η ιστορική συνέχεια κινείται κυκλικά με τη δική
της νομοτέλεια. Κι αν σ’ ολάκερη τη βυζαντινή περίοδο φαίνονται να επικρατούν
κυρίως τα Λατινογενή ή τα Χριστιανικά ονόματα, αποδείξεις γι’ αυτό έχουμε
μονάχα για τις αυτοκρατορικές οικογένειες και τους συν αυταίς. Μια τέτοια όμως
αναφορά δε μας δίνει κανένα δικαίωμα να προχωρήσουμε σε γενικεύσεις, που
περιλαμβάνουν τις υπόλοιπες περιοχές της υπαίθρου του Ελλαδικού χώρου.
4η. Τις
τελευταίες δεκαετίες και κυρίως στις γυναίκες άρχισαν δειλά-δειλά να κάνουν την
εμφάνισή τους ονόματα σπάνια, ασυνήθιστα, αλλότρια προς τη δική μας παράδοση,
ξενικής προέλευσης και ειδικά Λατινικής. Ας μη μας παραξενεύει το γεγονός.
Είναι κι αυτό μέσα στα πλαίσια της εξέλιξης και της επιμιξίας των πληθυσμών ή
και τις επιγαμίας ανθρώπων αλλοεθνών. Η συχνότητά τους όμως είναι τόσο
περιορισμένη, που σε καμιά περίπτωση δεν απειλεί να διασαλεύσει την
παραδεδομένη τάξη της ονοματολογίας μας. Γιατί αποτελούμε μια κοινωνία τοπική,
που μπορεί βέβαια να είμαστε ανοιχτοί στις εξελίξεις και δεκτικοί στα νέα ήθη,
αλλά με τίποτα δεν εννοούμε ν’ αποβάλλουμε από μέσα μας εκείνο το παραδοσιακό
μας φιλότιμο γύρω απ’ τους πατροπαράδοτους θεσμούς, πράγμα που μας κάνει να
πορευόμαστε με τη δική μας ιδιαιτερότητα μέσα στο κοινωνικοπολιτικό και
ιστορικό γίγνεσθαι. Με τα καλά και τα κακά μας. Με τα τρωτά και τα αλώβητα
στοιχεία της νοοτροπίας του τόπου μας. Απόδειξη το γεγονός ότι μ’ αυτή την
ιδιαιτερότητα αντέξαμε το συρφετό κάθε ξένης εισβολής και φτάσαμε ως εδώ
διατηρώντας τη γνησιότητα της φυλής, και ασφαλώς τη δύναμη της παράδοσης.
5η. Και τα
ονόματά μας έφτασαν ως τις μέρες μας μέσα απ’ την κληρονομική διαδοχή των
γενεών με πολλούς τρόπους. Θα περιοριστώ όμως στους πιο βασικούς και στους πιο
σημαντικούς, χωρίς ωστόσο να παραβλέψω τις παρεκκλίσεις.
Αναντίρρητα πρώτος και
κυριότερος είναι ο πατροπαράδοτος που έφτασε ν’ αποτελεί δεσμευτικό εθιμικό
δίκαιο. Σύμφωνα μ’ αυτόν το πρώτο παιδί της οικογένειας θα πρέπει να πάρει το
όνομα του παππού ή της γιαγιάς απ’ την πλευρά του πατέρα, ανάλογα πάντα με το
φύλο. Το ίδιο κανονικά γίνεται και με το δεύτερο, εφόσον γεννηθεί παιδί
διαφορετικού φύλου απ’ το πρώτο. Πρέπει δηλαδή να δοθούν τα ονόματα και των δυο
γονιών του πατέρα, εκτός αν και τα δυο πρώτα παιδιά είναι του ίδιου φύλου,
οπότε εθιμικά η μητέρα μπορεί να δώσει αντίστοιχα το όνομα του δικού της
γονιού. Λόγου χάρη: Αν το πρώτο είναι αγόρι, η κοινωνική προδιαγραφή το θέλει
με το όνομα του παππού απ’ τον πατέρα. Αν και το δεύτερο είναι αγόρι, τότε το
λόγο έχει η μητέρα, εκτός αν η οικογένεια έχει κάποιον ονομαστό πρόγονο, που
εθιμικά δικαιούται μια τέτοια τιμή. Αν το δεύτερο είναι κορίτσι, τότε πρέπει ν’
ακουστεί το όνομα της γιαγιάς πάλι απ’ τον πατέρα, εκτός βέβαια αν συντρέχει
άλλος λόγος, οπότε δημιουργείται δικαιολογημένα η παρέκκλιση. Δηλαδή έτσι κι
αλλοιώς οι γονείς του πατέρα πρέπει τα ονόματά τους να τα φωνάξουν στα εγγόνια
τους. Είναι μια παράδοση αρκετών αιώνων, παράδοση που ξεκίνησε απ’ την αρχαία
Ελλάδα ακόμα, παρόλο που τότε το έθιμο δεν είχε το δεσμευτικό χαρακτήρα των
μετέπειτα εποχών.
Βέβαια αυτά παρατηρούνταν
κατά κανόνα τότε, που η οικογένεια ήταν ακόμα εκτεταμένη πατριαρχική, τότε που
η γυναίκα ήταν αναγκασμένη να ζει μέσα στην αρχική οικογένεια του άντρα της και
μέσα στην οικογένεια αυτή ν’ αποτελεί συμπληρωματικό μέλος. Η οικογένεια βέβαια
αυτού του τύπου διοικούνταν με τη νοοτροπία του pater familias, ρόλο τον οποίο έπαιζε ο γεροπατέρας
ή, ελλείψει αυτού, ο μεγαλύτερος αδερφός της οικογένειας. Έτσι σύμφωνα μ’ αυτά
η γυναίκα ουσιαστικά είχε δικαίωμα καθαρής επιλογής ονόματος απ’ το τρίτο παιδί
και ύστερα, αν πάλι δεν υπήρχαν δεσμεύσεις ή επιθυμίες απ’ την πλευρά της
οικογένειας του άντρα. Ευτυχώς που παλιά γεννούσαν πολλά παιδιά. Τουλάχιστο
τότε δε φορολογούνταν γι’ αυτό…
Άλλοτε πάλι οι κανόνες
αυτοί παραβιάζονταν, πάντα σύμφωνα κυρίως με τη γονική – αντρική βούληση, σε περιπτώσεις
όπου για ποικίλους και διαφορετικούς λόγους κάποιοι γονείς έκαμναν τάμα σε
κάποιον Άγιο, οπότε έδιναν στο παιδί το όνομα του συγκεκριμένου Αγίου. Έτσι
προέκυψαν ονόματα σπάνια και μη, άσχετα πάντως με την οικογενειακή παράδοση.
Ενώ σ’ άλλες περιπτώσεις από φιλοδοξία του πατέρα ή του παππού, ή άλλου μέλους
της οικογένειας, σπάνια βέβαια της ίδιας της γυναίκας-μητέρας, δινόταν στο
παιδί το όνομα κάποιου ονομαστού προσώπου (Βασιλιά, Πολιτικού, καπετάνιου,
διάσημου πάντως), το οποίο αποτελούσε αντικείμενο θαυμασμού ή λατρείας. Σ’
αυτές τις περιπτώσεις ο/η ανάδοχος του παιδιού έπρεπε να εκτελέσει κατά γράμμα
την επιθυμία, αν και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου οι ίδιοι οι ανάδοχοι
επέβαλλαν τη βούλησή τους και έδιναν στα βαφτιστήρια τους το όνομα που
επιθυμούσαν οι ίδιοι. Κάπως έτσι προέκυψαν τα ονόματα Όθων, Φρειδερίκη, Αμαλία,
Όλγα. Κάπως έτσι μπήκαν μέσα σε οικογένειες ονόματα πρωθυπουργών και
καπεταναίων, ονόματα ξένα προς το γενεαλογικό δέντρο του οικογενειακού κύκλου.
Σήμερα όμως που η οικογένεια
ολοένα και περισσότερο περιορίζεται και από στενά πυρηνική τείνει προς τη
μονογονεϊκή – οι εξελίξεις πολύ φοβούμαι εκεί θα μας οδηγήσουν – χρόνο με το
χρόνο ξεφτίζουν και οι εθιμικοί κανόνες που αφορούν στην ονοματολογία. Οι
γονείς πλέον επιλέγουν από κοινού πάντα σε μια προσπάθεια να κρατηθούν οι
ισορροπίες. Το τι πετυχαίνεται μ’ αυτό φαίνεται μέσα απ’ τα πράγματα και μόνο.
Όπως κι αν έχει όμως η κατάσταση, η ενδόμυχη επιθυμία του καθένα παραμένει στο
ν’ ακούσει και να φωνάξει ο ίδιος το δικό του όνομα στο εγγόνι του.
Ξέχωρα όμως απ’ όλα τα
παραπάνω και παλιότερα και στην εποχή μας υπάρχουν σόγια που έλαχε ένα μέλος
τους να υπήρξε σημαντικό πρόσωπο. Να άφησε όνομα στον τομέα της δράσης του.
Συμβαίνει οι απόγονοί του κοντινοί ή μακρινοί να δείχνουν προτίμηση στ’ όνομά
του, οπότε παρατηρούμε σε αρκετούς οικογενειακούς κύκλους να κυκλοφορεί σε
αρκετά παιδιά το ίδιο όνομα. Ή, διαδοχικά, το ίδιο όνομα αυτό κουβαλάει πάνω
του ολάκερη την οικογενειακή παράδοση. Μπορεί όμως να συμβαίνει και το εντελώς
αντίθετο. Έλαχε στο χωριό μας να πάψουν εντελώς ν’ ακούγονται ονόματα γεναρχών,
παρόλο που είχαν αρκετά αρσενικά παιδιά κι αρκετά αρσενικά εγγόνια. Το ίδιο
αντίστοιχα συνέβηκε και σε γυναίκες.
Και δεν είναι καθόλου
παράδοξο, που ορισμένα ονόματα δέθηκαν τόσο στενά με συγκεκριμένες οικογένειες,
σε σημείο μάλιστα που η παρουσία τους δεν είναι απλά αναγκαία, αλλά δημιουργεί
ιστό γύρω απ’ τον οποίο περιστρέφονται όλα τα υπόλοιπα ονόματα αντρικά και
γυναικεία. Αποτελεί δηλαδή κατά κάποιο τρόποι τον πόλο έλξης των ονομάτων που
συναποτελούν ολόκληρο το σόι. Πιο συγκεκριμένα: Θα παρατηρήσουμε ολόκληρους
οικογενειακούς κύκλους που άλλαξαν επώνυμο εξαιτίας του βαφτιστικού ονόματος
ενός σημαίνοντος προσώπου, το οποίο χαρακτήριζε ολόκληρο το σόι. Κάπως έτσι προέκυψαν τα επώνυμα Παπαγιάννης,
Παπανικολάου, Παπαλέξης, Οικονόμου, Παπαρίζος, Αργύρης, Αναγνωστούλης κ.λ.π.,
αλλά και αρκετά προσωνύμια όπως: Σταθούλης, Τζίνας, Καρκαβέλης, Ντάϊρας,
Νικολής κ.α.
Αλλά δεν πρέπει να
παραβλέψουμε δύο ακόμα σημαντικές συνιστώσες της ονοματολογίας μας. Η πρώτη
έχει σχέση με την εκκλησιαστική μας παράδοση. Δηλαδή: Μέχρι τα μέσα του 20ου
αιώνα το χωριό χωριζόταν σε δυο ενορίες. Του Αγίου Νικολάου και της Αγίας
Παρασκευής. Κι αν σ’ αυτά συνυπολογίσουμε και τον Πολιούχο της Αγιάς Άγιο
Αντώνιο, τότε μπορούμε εύκολα να δικαιολογήσουμε στον τόπο μας τις αρκετές
δεκάδες των ονομάτων. Νικόλαος, Παρασκευή, Αντώνιος, Αντωνία, αλλά και το Θεολόγος (το φέρει ο συντοπίτης μας Θεολόγος Πασιάς και Θεολόγος Παπαρίζος προς τιμή της
Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου). Η δεύτερη είναι καθαρά ενδοοικογενειακή
υπόθεση. Δηλαδή: Σε εποχές παλιότερες λόγω των συνεχών πολέμων ή και ποικίλων
κακοτυχιών αρκετοί πέθαναν νέοι, προτού προλάβουν να παντρευτούν. Και τύχαινε
έτσι σχεδόν κάθε οικογένεια να έχει και κάποιο χαμένο παιδί. Αυτός ήταν ο λόγος
που αρκετοί γονείς δεν έδιναν στο παιδί το όνομα του παππού, αλλά το όνομα του
χαμένου αδερφού ή της χαμένης αδερφής. Μπορούμε ν’ απαριθμήσουμε πάμπολλες
τέτοιες περιπτώσεις από παμπάλαια, έως και σήμερα.
Παράδειγμα
ονοματολογίας
Ένα αντιπροσωπευτικό
παράδειγμα ενδοδιαγενεακής ονοματολογίας, μπορώ να παρατηρήσω στο δικό μου
γενεαλογικό δέντρο και ειδικά στα ονόματα Νικόλαος και Οδυσσεύς. Το Νικόλαος (=
Νικόλεως από το νίκη + λεώς = λαός) αποτελεί τον ιστό ολόκληρου του σογιού,
εφόσον εμφανίζεται σχεδόν σε κάθε γενεά απ’ τα μέσα του 18ου αιώνα
και εξής μέχρι σήμερα. Είναι και το πρώτο αντρικό όνομα με την επωνυμία
Τσιντζιράκος, που βρέθηκε στο χωριό. Το Οδυσσεύς (από το Ομηρικό ρήμα Οδύσσομαι
= προκαλώ το φόβο. Προέρχεται από την ιδοευρωπαϊκή ρίζα DUSS με την προσθήκη του αθροιστικού Ο συν
την κατάληξη –ομαι) πρωτοεμφανίζεται στο σόι απ’ το 1890 στον Οδυσσέα Δημητρίου
Τσιντζιράκο προς τιμή του Οδυσσέα Ανδρούτσου (την πληροφορία έδωσε ο ίδιος ο
γεροΔυσσέας στον εγγονό του). Έκτοτε και επί 3 ακόμα συνεχείς γενεές το όνομα
επιβιώνει ως εξής: Αρχικά δόθηκε στον ανεψιό του Δυσσέα, τον Οδυσσέα Βασιλείου
Τσιντζιράκο, στη συνέχεια δόθηκε σε μένα τον ίδιο, ως εγγονό του, στον Οδυσσέα Βαΐου
Τσιντζιράκο, και τέλος έφτασε στον Οδυσσέα Νικ. Τσιντσιράκο, καθώς μεταβιβάστηκε απ’ τον
παππού του. Ευελπιστώ να υπάρξει συνέχεια και στο Νικόλαος και στο Οδυσσεύς.
Και κάτι αξιοπρόσεχτο. Στον ευρύτερο οικογενειακό μου κύκλο υπήρχε και το όνομα
Μιχαήλ Τσιντζιράκος (τέλη 18ου – αρχές 19ου αι.), που
όμως χάθηκε, παρόλο που ο Μιχαήλ είχε δυο γιους (Ηλία – Δημήτριο) και αρκετά
αρσενικά εγγόνια. Χάθηκε και το Μιχαήλ με τη λογική που χάθηκαν τόσα άλλα από
διάφορες οικογένειες. Κι αν ποτέ προκύψει ξανά, θα οφείλεται σε άλλους λόγους.
Και κάτι ακόμα που δημιουργεί αίσθηση: Οι περισσότερες νύφες που μπήκαν κατά
καιρούς μέσα στο σόι, απ’ όσο γνωρίζω, είχαν και έχουν ονόματα είτε Ιστορικά
βαρύγδουπα Ελληνικά, είτε ασυνήθιστα. Όπως: Χάϊδω, Γλυκερία, Χαρίκλεια (δυο
ονόματα), Ευθαλία, Ανδρομάχη (δυο ονόματα), Όλγα, Φεβρωνία, Ελένη, Ελισσάβετ…
Να είναι σύμπτωση άραγε; Θα το δείξει η συνέχεια…
